Spelen serieus nemen
Bertine van den Oever
Onderwijsadviseur en coach bij Wij-leren.nl
Geraadpleegd op 06-11-2024,
van https://wij-leren.nl/spelen-serieus-nemen.php
‘Maar dat spelen eigenlijk nooit ophoudt en dat je ook als volwassene nog steeds kunt spelen, lijken we wel eens te vergeten.’
Het doel van het boek is kennis over spelen naar voren brengen en oproepen tot een speelse houding bij de leraar van groep 1 t/m 8 van de basisschool.
H1 Wat is spelen?
Er worden acht elementen genoemd door Hirsch-Pasek die tezamen een definitie van spel geven:
- Spelen geeft plezier en is vreugdevol.
- Spelen is spontaan.
- Spel heeft geen vooropgesteld doel, het is vrij van regels van buitenaf.
- Spel is niet letterlijk.
- Spel heeft een eigen realiteit.
- Spel kan elementen van ‘doen alsof’ bevatten.
- Er is actieve betrokkenheid.
- De deelnemers bepalen het spel.
De verschillende spelvormen: ‘Sensomotorisch spel’, ‘Functioneel spel’, ‘Constructiespel’, ‘Fantasiespel’, ‘Rollenspel’ en ‘Spel met regels’ worden kort beschreven.
Tijd, Ruimte, Vrijheid en Sociaal-emotionele veiligheid worden besproken als voorwaarden om tot spel te komen.
H2 Taal en denken - Spelen bevordert de cognitieve ontwikkeling
In dit hoofdstuk wordt een korte schets gegeven van spelen, spreken en denken en ontdek je het verband daartussen. Eerst wordt de taalontwikkeling in algemene termen besproken. Vervolgens komt de visie van Jean Piaget en Lev Vygotsky aan bod, omdat beiden belangrijke grondleggers zijn van theorieën over zowel de cognitieve ontwikkeling en taal als de relatie met spel. Er wordt besloten met aandachtspunten voor de leraar:
- Rijke spelvoorbeelden aanbieden.
- In aanraking met cultuur brengen – wereld binnenbrengen.
- Rijke taal gebruiken.
- Taal-denk gesprekken voeren.
H3 Spelen en bewegen
Het belang van spelen en bewegen wordt hier besproken. Er wordt aandacht besteed aan het feit dat kinderen steeds minder bewegen en dat de kwaliteit van de motorische vaardigheden afneemt. De vraag of sport spel is, komt aan de orde. Na het bespreken van spelen en bewegen op school, komen drie praktijkvoorbeelden aan bod en wordt er wederom afgesloten met aandachtspunten voor de leraar:
- Besef het belang van bewegen – bewegen ondersteunt het leren en is gezond.
- Elke dag een bewegingsactiviteit – in spelvorm of anders.
- Rondjes om de school rennen.
- Afwisselend meedoen in het speelkwartier en observeren – hoe wordt er gespeeld?
- Uitdagende activiteiten en materialen bieden.
- Laar de kinderen meedenken en ontwerpen.
H4 Verbeelding, fantasie en doen alsof
Verhalen zijn zo oud als de mensheid, met het vertellen van verhalen geven we geschiedenis en cultuur door. In dit hoofdstuk worden de begrippen ‘verbeelding’, ‘fantasie’ en ‘doen alsof’ besproken en hun bijzondere betekenis voor volwassenen en voor het vrije spel van kinderen. De verschillen tussen jonge en oudere kinderen komen aan bod en we sluiten af met aandachtspunten voor de leraar:
- Oefen verwondering en openheid bij jezelf.
- Inspiratie en verbeelding laten stromen.
- Samen ontdekken en plezier beleven.
- Geen doelen stellen.
- Zorg voor een veilige omgeving en emotionele betrokkenheid.
- Roep een bepaalde stemming of sfeer op – naar muziek luisteren, ergens naar kijken, verhaal voorlezen.
- Bied een kader – een situatie, handeling, personages.
- Zorg voor rekwisieten.
- Neem de tijd- spelen is een proces in de tijd, van het een komt het ander.
- Toon interesse en aandacht.
H5 Sociaal-emotionele gezondheid, veerkracht en spelen
Het belang van spel op de sociaal-emotionele gezondheid en veerkracht van kinderen wordt hier beschreven. Samenspelen is uitgewerkt al belangrijk onderdeel. Voor de leraren de volgende aandachtspunten om hier een bijdrage aan te leveren:
- Veilig pedagogisch klimaat
- Sensitiviteit en responsiviteit van de leerkracht.
- Kennis van sociaal-emotionele ontwikkeling.
- Geschikte spelvromen voor de klas.
- Voldoende fysieke ruimte.
- Tijd beschikbaar voor spel.
H6 Intermezzo – Speelkansen creëren – de leerkracht, het team en de ouders
Dit hoofdstuk heet ‘intermezzo’, omdat het als het ware een bezinningsmoment is tussen de meer praktische hoofdstukken in, om je te realiseren wat het betekent als je spelen op school vorm wilt geven. Er worden achtereenvolgens drie praktijkvoorbeelden besproken.
Het eerste voorbeeld geeft een tamelijk compleet beeld van alle aspecten die van belang zijn bij het doorvoeren van spelen in groep 1 tot en met 8. In het tweede voorbeeld is het de vraag van de leerkrachten zelf hoe zij meer aandacht aan spelen kunnen geven. Het derde voorbeeld beschrijft het proces waarbij een leraar in het voortgezet onderwijs initiatief neemt om samen met zijn leerlingen het niet-weten op te zoeken. Daarna volgt een toelichting op veranderingsprocessen (transitie), om tenslotte af te sluiten met gezichtspunten over de speelse houding van de leerkracht:
- Houd je zelf van buiten zijn? Geef het goede voorbeeld.
- Welke risico’s vind je aanvaardbaar? Bespreek het met je team.
- Handen op de rug als de kinderen spelen en je er dus niet mee bemoeien.
- Voorwaarden scheppen.
- Zorg voor een uitdagende omgeving.
- Laat de kinderen meedenken en meedoen met het herinrichten van het schoolplein.
H7 Speelkansen buiten – Als je goed speelt, sta je sterk
Buiten spelen onder schooltijd is voor kinderen in groep 3 tot en met 8 meestal beperkt tot een kwartiertje ‘s ochtends en tijdens de overblijf met een continurooster. Groep 1 en 2 spelen meestal wat langer buiten, maar de tijden kunnen per school sterk verschillen. In dit hoofdstuk wordt de staat van de schoolpleinen besproken en de invloed van groene en blauwe speelpleinen op het spelgedrag en het welzijn. Het doel van het hoofdstuk is om leerkrachten uit te dagen op zoek te gaan naar nieuwe mogelijkheden voor het buiten spelen. Daarbij is het ook van belang dat het team én de ouders meedenken en -doen. Het hoofdstuk eindigt met enkele aandachtspunten voor de leerkracht:
- Houd jezelf van buiten zijn? Geef het goede voorbeeld.
- Welke risico’s vind je aanvaardbaar? Bespreek het met je team.
- Handen op de rug = niet storen.
- Voorwaarden scheppen.
- Zorg voor een uitdagende omgeving.
- Laat de kinderen meedenken en meedoen met het herinrichten van het schoolplein.
H8 Groep 1 en 2 – Spelen is de motor voor ontwikkeling
In dit hoofdstuk sluit men aan bij de visie dat spelen de leidende activiteit is in de kleuterklas. Spelen is de motor voor de ontwikkeling op fysiek, emotioneel, sociaal en cognitief gebied. De eigen dynamiek van de kleuterfase, de bestede tijd aan spelen en de spelbetrokkenheid komen aan de orde. We bespreken wat kinderen leren van spelen, besteden aandacht aan het spelen binnen en buiten, het taalgebruik van de leerkracht en sluiten af met een aantal aandachtspunten om spelen te bevorderen:
- Houd jezelf van buiten zijn? Geef het goede voorbeeld.
- Zorg voor een uitdagende omgeving.
- Welke risico’s vind je aanvaardbaar? Bespreek het met je team.
- Handen op de rug = niet storen.
- Schep de juiste voorwaarden.
- Zorg voor een veilige omgeving en emotionele betrokkenheid.
- Toon interesse en aandacht.
- Bevorder spel betrokkenheid.
- Roep een bepaalde stemming op: muziek beluisteren, vertellen, voorlezen.
- Gebruik rijke en verzorgde taal.
- Zorg voor fysieke en mentale ruimte.
- Neem de tijd - spelen is een proces in de tijd, van het één komt het ander.
H9 Groep 3, 4 en 5 – Spelen zet je in beweging
In dit hoofdstuk wordt een korte schets van de ontwikkeling tussen 6 en 9 jaar gegeven en bespreekt men wat ze al weten over spelen binnen en buiten de klas. Kinderen zijn graag in beweging ook op school. Daarna bespreekt men spelideeën die aansluiten bij innerlijke en uiterlijke beweging en uitvoerbaar zijn door de leerkracht.
- Zorg voor een veilige sfeer in de klas.
- Creëer een open houding - alles is mogelijk, niets is gek.
- Oefen verwondering en nieuwsgierigheid.
- Scherp de zintuigen.
- Zorg voor echte ervaringen.
- Oefen verbeelding.
- Maak plezier.
H10 Groep 6, 7 en 8 – Spelen verbindt
Na een korte beschrijving van de leerling tussen 9 en 12 jaar besteedt men aandacht aan de rol van gaming en educatieve spellen. Men bespreekt hoe spelen in de klas kan werken als ‘smeerolie’ voor verbinding en dat verwondering, verbeelding en open vragen stellen daartoe bijdragen. Tot slot komt de rol van de leerkracht en een aantal aandachtspunten aan de orde:
- Verwondering.
- Verbeeldingskracht.
- Open vragen stellen.
- Schoonheid toestaan.
- Gevoelens uiten en delen.
- Geraakt worden.
- Spel en experiment.
- Durven falen.
H11 Speltherapie en school
In dit hoofdstuk bespreekt men wat speltherapie inhoudt, hoe ‘spel’ als middel ingezet kan worden en welke verschillende behandelingsvormen er zijn. Tevens beantwoordt men de vraag wanneer een kind in de basisschoolperiode in aanmerking komt voor speltherapie.
H12 De spelende professional
In dit hoofdstuk bespreekt men gezichtspunten over spel aan de hand van het beroemde werk ‘Homo Ludens’ van Johan Huizinga. Vervolgens bespreekt men kort hoe spelen in de kindertijd doorwerkt in de volwassenheid, besteedt men aandacht aan storytelling en sluit men af met ‘de spelende professional’.
Recensie
De eerste vijf hoofdstukken geven een theoretisch kader over spel en hun relatie met taal, denken, bewegen, verhaal en sociale vaardigheden. Het is vrij volledig, maar inmiddels niet echt nieuwe informatie meer.
De aandachtspunten voor de leraar maken het boekje goed inzetbaar om als leraar te reflecteren en na te gaan of jouw gedrag bijdraagt aan spelsituaties voor de leerlingen. Het weglaten van punten die al eerder zijn genoemd, zou de rij met aandachtspunten wel krachtiger hebben gemaakt.
Het is mooi dat er een boek is met aandacht voor spel in de groepen 3 t/m 8. Inhoudelijk zijn deze twee hoofdstukken wat aan de magere kant en zouden leraren profijt hebben van allerlei voorbeelden over hoe spel met regels ingezet kan worden om de nieuwsgierigheid te prikkelen en kennis te verwerken en hoe expressie een spelelement is die we levenslang inzetten om grip te krijgen op de wereld.
Het hoofdstuk over speltherapie geeft ons zicht op een behandeling die plaats vindt buiten de schoolsituatie waar leraren vaak minder kennis over hebben.
Mooi dat er opgeroepen wordt om spel serieus te nemen in onderwijsland. Al met al een compact boek over spel voor leerlingen van de groepen 1 t/m 8 waar alle aspecten kort behandeld worden. De theoretische onderbouwing is uitgebreid en put uit recente bronnen.
Bestellen
Het boek Spelen serieus nemen is te bestellen via: