Zo ontwikkel je een sterke leerlijn voor burgerschapsonderwijs

Burgerschapsonderwijs doordacht vormgeven (3)

Burgerschapsonderwijs biedt scholen de kans om leerlingen te vormen tot betrokken, kritische en verantwoordelijke burgers. Maar hoe geef je daar invulling aan? In deze serie krijg je inzichten en praktische tips om burgerschapsonderwijs stevig te verankeren in je onderwijspraktijk. Zo geef je burgerschap écht betekenis in jouw school.

Na het vastleggen van de visie is het tijd om deze te vertalen naar een leerlijn in de praktijk. Leerlijnen zijn onmisbaar om burgerschapsonderwijs gestructureerd en betekenisvol vorm te geven. Ze zorgen voor samenhang, waarborgen de kwaliteit van het onderwijs, maken leerdoelen haalbaar en zichtbaar en helpen scholen om te voldoen aan de wettelijke verplichting om doelgericht en samenhangend burgerschapsonderwijs te verzorgen. In dit artikel worden de stappen beschreven waarmee een sterke leerlijn voor burgerschap ontwikkeld kan worden. 

Lees ook de overige delen van deze serie (de serie zal regelmatig aangevuld worden) en schrijf je in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie:

• Deel 1: De bouwstenen van goed burgerschapsonderwijs
• Deel 2: Een visie op burgerschapsonderwijs in 5 stappen
• Deel 4: Zinvolle keuzes maken: welke burgerschapsactiviteiten passen bij jouw leerlijn?
• Gratis kennisdossier van de Wij-leren Academie over het burgerschapsonderwijs met infographics

Wat is een leerlijn?

Een leerlijn is een gestructureerd overzicht dat laat zien hoe leerlingen stap voor stap toewerken naar einddoelen. 

Vaak is een leerlijn gebaseerd op de kern- en eigen geformuleerde schooldoelen. Door leerinhoud logisch op te bouwen en tussendoelen te formuleren, ontstaat samenhang en wordt duidelijk wat leerlingen op welk moment leren. Een leerlijn vertaalt abstracte doelen naar concrete leerdoelen per leerjaar en helpt zo om het onderwijs doelgericht en planmatig vorm te geven.

Hoe ontwikkel je een leerlijn voor burgerschap?

De volgende stappen kunnen gevolgd worden voor het ontwikkelen van een leerlijn voor het burgerschapsonderwijs. Deze zijn gebaseerd op de stappen van Bram Eidhof (2024) voor het ontwerpen van een leerlijn. De visie is een belangrijk startpunt voor het ontwikkelen van een leerlijn. Is er nog geen visie opgesteld? Lees en volg dan de stappen voor het opstellen van een visie in het 2e deel van deze serie. 

Stap 1: Formuleer pijlers

Zodra jullie visie op burgerschap is vastgesteld, wordt duidelijk waarop jullie als school willen inzetten. Vanuit de (globale) doelen in deze visie kunnen vervolgens pijlers worden geformuleerd: samenhangende clusters van leerdoelen rond een thema, zoals bijvoorbeeld diversiteit, die per leerjaar op elkaar voortbouwen. Welke inhoudelijke thema’s zijn, gezien de doelen in jullie visie, het meest relevant voor jullie burgerschapsonderwijs? Deze thema’s vormen de basis voor de pijlers binnen jullie leerlijn. In de stappen twee tot en met vier worden deze pijlers verder uitgewerkt en geconcretiseerd, zodat er een ideale leerlijn zal ontstaan.

Stap 2: Bepaal kennis, vaardigheden en houdingen

Voor het uitwerken van de pijlers is inzicht nodig in zowel de verplichte als aanvullende burgerschapskennis en -vaardigheden die relevant zijn voor elke pijler. Bepaal welke kennis, vaardigheden en houdingen leerlingen moeten ontwikkelen en in welke volgorde, zodat de leerlijn logisch en doelgericht kan worden opgebouwd. 

Stap 3: Groepeer de kennis en vaardigheden

Werk de pijlers vervolgens uit door de bijbehorende kennis en vaardigheden logisch te groeperen: van basale tot meer complexe leerdoelen. Zo ontstaat je ideale leerlijn. Zorg voor uitdaging door de inhoud moeilijker te maken, de context te verbreden of meer zelfstandigheid te vragen. Aan de hand van dit clusteren of groeperen ontstaan er onderdelen binnen een pijler. 

Stap 4: Formuleer concrete leerdoelen

Formuleer bij elk onderdeel leerdoelen en koppel die aan vakken om na te kunnen gaan of de leerlijn realistisch is. 

Stap 5: Beoordeel of de leerdoelen concreet genoeg zijn

Vervolgens is het belangrijk om de leerdoelen uit de ideale leerlijn te bekijken en samen met collega’s te beoordelen of deze leerdoelen concreet genoeg zijn. Abstracte doelen, zoals “Leerlingen weten hoe ze invloed uit kunnen oefenen”, kunnen voor leraren lastig zijn om in lessen of toetsing toe te passen. Concretiseer daarom zo nodig wat leerlingen precies moeten weten of kunnen, bijvoorbeeld door specifieke manieren van invloed uitoefenen te benoemen, zoals debat voeren of een petitie starten. Let er wel op dat de leerlijn niet volloopt met voorgeschreven leeractiviteiten. Het moeten leerdoelen blijven, waarbij leraren ruimte houden om deze op hun eigen manier in te vullen binnen hun vak of leerjaar.

Stap 6: Inventariseer wat je al doet

Als school realiseer je waarschijnlijk in het onderwijsaanbod al aspecten van burgerschap. 

Vaak wordt zo'n 70% van de ideale leerlijn al in praktijk gebracht. 

Het expliciet maken van deze activiteiten zorgt voor een planmatige aanpak. Dit kan je doen door een inventarisatie te maken van wat er van de ideale leerlijn allemaal al plaatsvindt in de school: met de doelen en inhouden die al aan bod komen. Inventariseren kan je op verschillende manieren doen, bijvoorbeeld door middel van gesprekken met collega’s of door gebruik te maken van een werkvorm.

Stap 7: Vergelijk je ideale leerlijn met je inventarisatie

Nadat je de inventarisatie hebt gedaan, vergelijk je deze met de ideale leerlijn. Dit doe je door in het overzicht vanuit de inventarisatie drie zaken te markeren:

• Wat je al doet in het juiste leerjaar
• Wat je idealiter zou willen laten verhuizen
• Wat je nog niet doet.

Je zal zien dat er verschillen zijn. Je kunt dan drie dingen doen: de praktijk idealer maken, de ideale leerlijn meer op de praktijk laten aansluiten of allebei. Dat laatste is vaak het handigst. 

Stap 8: Voer gesprekken met collega’s

Uit de inventarisatie zal waarschijnlijk blijken dat er doelen zijn die nog niet in de praktijk zijn gebracht. Voer daarom gesprekken met collega’s om hun te enthousiasmeren en te motiveren om deze leerdoelen in hun vak te integreren. Dat hoeft alleen over de pijlers en leerjaren waar ze aan (gaan) bijdragen. Door deze gesprekken wordt duidelijk of de leerlijn realistisch en haalbaar is. Pas de leerlijn aan de hand van deze gesprekken dan ook zo nodig aan. 

Het motiveren lukt het beste wanneer collega's vanaf het begin betrokken zijn geweest bij het opstellen van een visie, precies weten wat er van hen verwacht wordt en praktische ondersteuning bij hoe ze het aan kunnen pakken krijgen. Denk aan gezamenlijke ontwerpsessies, trainingen over het bespreken van gevoelige thema’s en een aanspreekpunt voor hulp in de uitvoering. 

In Figuur 1 kun je deze stappen in een overzichtelijk schema vinden.

Figuur 1. Acht stappen voor het ontwikkelen van een leerlijn burgerschap.

Wil je deze infographic in hoge resolutie downloaden of wil je meer te weten komen over burgerschap en het burgerschapsonderwijs? Schrijf je dan in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie.

Maak een plan voor de implementatie

Wanneer je collega’s overtuigd zijn en jullie leerlijn klaar is, maak je een plan voor de implementatie van de leerlijn. Hierin staat het volgende: 

• in welke periode jullie de leerlijn gaan implementeren
• welke ondersteuning collega’s daarin kunnen ontvangen en van wie
• waar je mee begint en eindigt

Tot slot

Een goed uitgewerkte leerlijn vormt de basis voor doordacht en effectief burgerschapsonderwijs. Het zorgt voor samenhang, continuïteit en richting en helpt om abstracte doelen te vertalen naar concrete, haalbare stappen voor leerlingen en leraren. Door stap voor stap een leerlijn te ontwikkelen, vanuit een gedeelde visie, met heldere pijlers en realistische leerdoelen, ontstaat een praktisch en gedragen geheel dat recht doet aan de wettelijke opdracht én aansluit bij de eigen schoolcontext.

In het volgende artikel wordt besproken hoe je op basis van deze leerlijn passende leeractiviteiten kiest en hoe je kunt inventariseren wat je als school al doet aan burgerschapsactiviteiten.

Bronnen

• Eidhof, B., Kruijssen, J., & collega’s van Bureau Common Ground. (2024). Handboek burgerschapsonderwijs: Voor het primair onderwijs. Den Haag: ProDemos.
• Eidhof, B., Kruijssen, J., & collega’s van Bureau Common Ground. (2024). Handboek burgerschapsonderwijs: Voor het voortgezet onderwijs (3e ed.). Den Haag: ProDemos.
• Abrahamse, A.-W. (2021, mei). Leerdoeldenken (2): In drie stappen naar een leerlijn. Wij-leren.nl. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://wij-leren.nl/leerdoelen-drie-stappen-leerlijn.php