Kennisplatform
Schrijf nu in voor boeiende gratis webinars en leermodules!

Contextuele leerlingbegeleiding in het onderwijs

Machiel Karels
Directeur Wij-leren.nl | onderwijsadviseur bij Wij-leren.nl   

Karels, M. (2024). Contextuele leerlingbegeleiding in het onderwijs.
Geraadpleegd op 12-02-2025,
van https://wij-leren.nl/contextuele-leerlingbegeleiding-in-de-praktijk.php
Geplaatst op 16 december 2024
Contextuele leerlingbegeleiding in de praktijk

Gedrag achter het gedrag: de kracht van contextuele leerlingbegeleiding

Hoe vaak wordt ongewenst gedrag van kinderen als ‘storend’ bestempeld? In de praktijk wordt gedrag vaak los van zijn context bekeken. Maar wat als dat gedrag nu juist een hulpvraag is? Wat probeert een kind jou eigenlijk te vertellen met zijn of haar gedrag? De contextuele leerlingbegeleiding biedt een manier van kijken waarbij dergelijke vragen centraal staan. Deze benadering, gebaseerd op het werk van Ivan Böszörményi-Nagy, helpt om gedrag te begrijpen in de bredere sociale en relationele context waarin het kind leeft. Het gedrag van een leerling wordt geplaatst binnen het samenspel van relaties met ouders, verzorgers, leraren en anderen.

Een belangrijke uitspraak in deze benadering is: “Als een kind zich slecht gedraagt, is er meestal iets wat het slecht verdraagt.” Dit vraagt om een begeleidingsaanpak die verder gaat dan symptoombestrijding. Het betekent dat we niet alleen kijken naar wat een kind doet, maar ook naar wat het meebrengt vanuit zijn omgeving. Loyaliteit, balans in relaties en erkenning van onrecht spelen hierin een grote rol.

In dit artikel laat ik zien wat contextuele leerlingbegeleiding inhoudt en hoe het kan bijdragen aan een betere samenwerking tussen ouders, leraren en begeleiders. Het biedt handvatten om de leerling echt centraal te stellen en om gedrag te begrijpen als signaal van een bredere dynamiek.

Contextuele leerlingbegeleiding helpt gedrag te begrijpen als een signaal van bredere relationele dynamieken thuis en op school.


Wat is contextuele leerlingbegeleiding?

Contextuele leerlingbegeleiding is een relationele aanpak die gedrag van leerlingen plaatst in de context van hun relaties met anderen. Het gedrag wordt niet op zichzelf bekeken, maar als onderdeel van een netwerk van loyaliteiten en verantwoordelijkheden. Deze benadering is gebaseerd op de contextuele therapie van Ivan Böszörményi-Nagy en richt zich op vier kernprincipes:

  1. Loyaliteit: Kinderen hebben van nature een sterke loyaliteit naar hun ouders. Dit kan een gezonde krachtbron zijn, maar ook leiden tot conflicten, bijvoorbeeld als ouders hoge verwachtingen stellen of er spanningen zijn thuis.

  2. Balans in relaties: Gezonde relaties zijn gebaseerd op wederzijds geven en ontvangen. Als een leerling structureel meer geeft dan ontvangt, bijvoorbeeld door een zorgende rol te vervullen thuis, kan dit leiden tot disbalans en gedragsproblemen.

  3. Erkenning van onrecht: Kinderen kunnen onrecht ervaren, zoals een scheiding of emotionele verwaarlozing. Zonder erkenning kan dit zich uiten in lastig gedrag.

  4. Constructieve wederkerigheid: Het doel is het versterken van relaties door wederzijdse erkenning en verantwoordelijkheid.

Een belangrijk uitgangspunt in de contextuele leerlingbegeleiding is dat gedrag vaak een uiting is van een onderliggende hulpvraag. Door te kijken naar wat een kind ‘draagt’, wordt gedrag beter begrepen en kunnen leraren, ouders en begeleiders effectiever reageren.

Denk bijvoorbeeld aan een leerling die boos of brutaal reageert op school. Met een contextuele blik kun je vragen: “Wat gebeurt er thuis of in de omgeving dat dit gedrag verklaart?” Zo ontstaat ruimte voor erkenning en herstel.

Contextuele leerlingbegeleiding plaatst gedrag van leerlingen in de context van loyaliteiten, rechtvaardigheid en balans in relaties.


Waarom is het relevant voor scholen?

Scholen zeggen vaak dat zij het kind centraal stellen, maar in de praktijk staat het gedrag van de leerling soms meer in de aandacht dan het kind zelf. De contextuele benadering helpt scholen om echt naar het kind te kijken, inclusief de dynamieken tussen thuis en school.

Belangrijke aspecten in goed onderwijs zijn aandacht voor relatie, competentie en autonomie: In mijn werk benadruk ik dat motivatie begint bij een sterke relatie. Zonder deze verbinding ervaren leerlingen onvoldoende veiligheid om zich competent en autonoom te voelen. Contextuele leerlingbegeleiding sluit hier naadloos bij aan: een leerling met disbalans in zijn relaties kan zich moeilijk openstellen voor leren.

Ook bij de trajecten over onderwijskundige visieontwikkeling waar ik bij betrokken ben, stel ik vaak de vraag hoe het kind echt centraal kan staan. De contextuele bril helpt scholen om dit concreet te maken: niet alleen gedrag beoordelen, maar onderzoeken welke hulpvraag het gedrag communiceert.

Een praktijkvoorbeeld: Een leerling die voortdurend storend gedrag vertoont, blijkt thuis verantwoordelijk te zijn voor de zorg van een jongere broer. Door deze context te erkennen, ontstaat begrip voor het gedrag en ruimte voor ondersteuning.

Daarnaast versterkt deze benadering het pedagogisch klimaat. Leraren leren niet alleen naar gedrag te kijken, maar ook naar de relatie tussen gedrag en context. Hierdoor voelen leerlingen zich meer gezien en begrepen, wat het leerklimaat ten goede komt.

Contextuele leerlingbegeleiding biedt scholen een praktische manier om het kind echt centraal te stellen door verder te kijken dan gedrag alleen.


Hoe werkt contextuele leerlingbegeleiding in de praktijk?

De contextuele benadering begint met het onderzoeken van de relaties rondom een leerling. Dit gebeurt aan de hand van vier stappen:

  1. Analyseren van gedrag: Bekijk gedrag niet als op zichzelf staand gegeven of probleem, maar als signaal van een bredere context. Stel vragen als: “Wat vertelt dit gedrag over de thuis- of schoolsituatie?”

  2. Betrekken van ouders en omgeving: Door ouders te betrekken, wordt de dynamiek tussen thuis en school beter zichtbaar. Samenwerking met ouders kan helpen om loyaliteitsconflicten en onrecht te bespreken.

  3. Ruimte voor erkenning: Een leerling die worstelt met loyaliteit of onrecht heeft behoefte aan erkenning. Dit kan een ontmoeting met de leerling zijn waarin je luistert naar zijn of haar verhaal.

  4. Praktische interventies: Gebruik gerichte vragen om gedrag te begrijpen, zoals: “Wat draag je dat je moeilijk vindt?” Of: “Wat zou je nodig hebben om dit beter aan te kunnen?”

In groepsprocessen kan een sociogram helpen om relaties en spanningen in de klas te begrijpen. Dit sluit aan bij de groepsdynamieken en biedt een hulpmiddel om patronen en loyaliteiten te herkennen.

Een leerling die zich voortdurend terugtrekt in de klas, kan te maken hebben met spanningen thuis. Door dit te bespreken, ontstaat ruimte voor erkenning en begeleiding.

Met een stapsgewijze aanpak helpt deze benadering om gedrag te analyseren, ouders te betrekken, erkenning te bieden en praktische interventies te doen.


Wat betekent dit voor ouders?

Ouders spelen een cruciale rol in de contextuele leerlingbegeleiding. Loyaliteiten binnen gezinnen kunnen invloed hebben op het gedrag van kinderen op school. Vaak dragen kinderen spanningen van thuis met zich mee, zonder dat ouders zich hier volledig van bewust zijn.

Voor ouders is het belangrijk om signalen van hun kind te herkennen. Gedrag zoals terugtrekken, boosheid of desinteresse kan wijzen op een hulpvraag. De contextuele benadering helpt ouders om niet alleen te kijken naar wat hun kind doet, maar ook naar wat het nodig heeft.

Praktische tips voor ouders:

  • Zoek samenwerking met de school en bespreek wat er speelt in de thuissituatie.

  • Stel open vragen aan je kind, zoals: “Wat maakt dat je je zo voelt?”

  • Wees je bewust van de impact van spanningen of conflicten thuis op het gedrag van je kind.

Door samen te werken met leraren en begeleiders kunnen ouders bijdragen aan een betere balans voor hun kind. Het erkennen van onrecht en het versterken van relaties helpt kinderen om zich vrijer te ontwikkelen, zowel thuis als op school.

Contextuele leerlingbegeleiding helpt ouders signalen van hun kind te herkennen en de samenwerking met school te versterken.


Wat betekent dit voor leraren en begeleiders?

Voor leraren en leerlingbegeleiders biedt de contextuele benadering concrete handvatten om gedrag van leerlingen beter te begrijpen en te begeleiden.

Kijken naar de hulpvraag: Stel jezelf de vraag: “Wat wil dit kind vertellen met zijn gedrag?” Een leerling die vaak boos reageert, kan bijvoorbeeld een overbelasting thuis ervaren. Het gedrag vraagt om erkenning, niet alleen om correctie.

Het gesprek aangaan: Gebruik eenvoudige vragen om het gedrag bespreekbaar te maken. Vraag niet alleen naar het ‘gedragen’, maar ook naar het ‘dragen’: “Wat draag je dat je moeilijk vindt?” Deze aanpak helpt om de leerling zich gehoord te laten voelen.

Rol in preventie van gedragsproblemen: Bij het ontwikkelen van reflectielijsten voor gedragspreventie kun je de contextuele benadering integreren in preventieve strategieën. Het erkennen van context kan bijdragen aan een veiliger pedagogisch klimaat.

Samenwerken met ouders: Door samen met ouders naar de context te kijken, kun je gedragsproblemen effectiever aanpakken. Dit vraagt om een open en constructieve communicatie.

Een praktijkvoorbeeld: Een leerling die zich terugtrekt, blijkt zich verantwoordelijk te voelen voor de zorg van een zieke ouder. Door dit bespreekbaar te maken, ontstaat ruimte voor ondersteuning op school en thuis.

Door eenvoudige vragen te stellen aan leerlingen, leer je om gedrag te zien als een hulpvraag en leerlingen te begeleiden met erkenning en begrip.


Een kindgerichte visie op onderwijs

De contextuele benadering sluit perfect aan bij een kindgerichte visie op onderwijs. Veel scholen pleiten ervoor om het kind centraal te stellen, niet de leerstof. De contextuele aanpak biedt een manier om dit concreet te maken: door gedrag te zien als signaal van bredere relationele dynamieken wordt het mogelijk om de leerling écht te begrijpen.

Binnen ontwikkelingsgericht onderwijs ligt de nadruk op verbinding en motivatie (relatie, competentie, autonomie). Dit komt terug in de benadering van contextuele leerlingbegeleiding. Relatie is het fundament: zonder erkenning en begrip voelen leerlingen zich niet veilig genoeg om te leren. Daarnaast biedt de contextuele bril nieuwe inzichten voor teamontwikkeling. Relaties en loyaliteiten spelen niet alleen tussen leerling en omgeving, maar ook binnen teams. Deze inzichten kun je als schoolleider gebruiken in verandertrajecten en fusies.

Door contextuele leerlingbegeleiding te integreren in schoolvisie, pedagogisch beleid en teamontwikkeling, kunnen scholen bijdragen aan een omgeving waar leerlingen en leraren zich gezamenlijk ontwikkelen.

De contextuele benadering sluit aan bij een kind- of ontwikkelingsgerichte visie door relaties centraal te stellen in leren en schoolontwikkeling.


De kracht van een contextuele bril voor de toekomst

Contextuele leerlingbegeleiding biedt scholen, ouders en begeleiders een verfrissende manier om naar gedrag en relaties te kijken. Het helpt om niet alleen symptomen te bestrijden, maar om de onderliggende hulpvraag te herkennen en aan te pakken.

Door de focus te leggen op loyaliteiten, balans en erkenning, draagt deze benadering bij aan een veilig pedagogisch klimaat waarin leerlingen zich gezien voelen. Het is een aanpak die niet alleen individuele leerlingen helpt, maar ook bredere veranderingen mogelijk maakt. Denk aan het verbeteren van relaties binnen teams, tussen school en ouders, en in de samenwerking tussen leerlingen.

Voor de toekomst biedt deze aanpak kansen om onderwijs verder te ontwikkelen. Het helpt scholen om echt kindgericht te werken en leerlingen niet alleen cognitief, maar ook sociaal-emotioneel te laten groeien. Voor ouders biedt het handvatten om meer begrip te krijgen voor het gedrag van hun kind. En voor leraren en begeleiders biedt het een instrument om gedragsproblemen effectiever te begrijpen en te begeleiden.

De contextuele benadering laat zien: elk gedrag heeft een verhaal. Door dat verhaal te begrijpen, maak je echt het verschil.

Contextuele leerlingbegeleiding versterkt niet alleen individuele leerlingen, maar ook het pedagogisch klimaat en de samenwerking tussen school en ouders.


Slot

Contextuele leerlingbegeleiding biedt een waardevolle manier om het kind centraal te stellen in onderwijs en opvoeding. Het gaat verder dan symptoombestrijding en nodigt uit om te kijken naar de bredere context van relaties en loyaliteiten. Voor ouders, leraren en begeleiders biedt het inzichten en praktische handvatten om gedrag beter te begrijpen en te begeleiden.

Laten we stoppen met kinderen te beoordelen op hun gedrag alleen. Door de context te begrijpen, kunnen we recht doen aan hun behoeften en bijdragen aan een veilig en stimulerend klimaat waarin ze tot bloei komen. Zoals Ivan Böszörményi-Nagy stelde: “Relaties zijn de basis van ons bestaan.”


Kader: belangrijke begrippen bij contextuele systeemtherapie

Binnen de contextuele systeemtherapie en contextuele leerlingbegeleiding zijn de volgende begrippen van betekenis:

1. Loyaliteit

  • Definitie: Loyaliteit verwijst naar de natuurlijke, vaak onbewuste, verbondenheid van een kind met zijn ouders en familie. Dit is een fundamenteel principe in de contextuele benadering.
  • Toepassing: Loyaliteit kan kinderen ertoe brengen om de lasten of problemen van hun ouders over te nemen, wat invloed kan hebben op hun gedrag op school.

2. Balans in geven en ontvangen

  • Definitie: Gezonde relaties zijn gebaseerd op wederkerigheid: een balans tussen wat iemand geeft en ontvangt. Een verstoring van deze balans kan leiden tot spanningen en gedragsproblemen.
  • Toepassing: Bij contextuele leerlingbegeleiding wordt gekeken naar de mate waarin een kind te veel geeft (bijvoorbeeld zorg draagt voor ouders of broers/zussen) zonder voldoende terug te ontvangen.

3. Erkenning van onrecht

  • Definitie: Onrecht kan ontstaan door omstandigheden (bijvoorbeeld een scheiding of ziekte) of door bewuste daden (zoals verwaarlozing). Het erkennen van onrecht is essentieel voor herstel.
  • Toepassing: Leerlingen die onrecht ervaren, uiten dit vaak via gedrag. Erkenning hiervan kan leiden tot gedragsverbetering en emotionele balans.

4. Constructieve wederkerigheid

  • Definitie: Constructieve wederkeringheid verwijst naar het versterken van relaties door het opbouwen van vertrouwen, erkenning en gedeelde verantwoordelijkheid.
  • Toepassing: Contextuele leerlingbegeleiding werkt eraan om de leerling en zijn omgeving te helpen bij het herstellen van constructieve relaties.

5. Parentificatie

  • Definitie: Parentificatie treedt op wanneer een kind verantwoordelijkheden op zich neemt die niet bij zijn leeftijd passen, zoals het zorgen voor een ouder.
  • Toepassing: Dit concept helpt om te begrijpen waarom een leerling overbelast is en hoe dit zijn functioneren beïnvloedt.

6. Meerzijdige partijdigheid

  • Definitie: De houding van de begeleider om alle betrokkenen in een situatie recht te doen, zonder oordelen of partij te kiezen.
  • Toepassing: In de contextuele leerlingbegeleiding betekent dit dat zowel het kind als de ouders, leraren en andere betrokkenen worden gehoord en erkend.

7. Relationele ethiek

  • Definitie: Relationele ethiek gaat over rechtvaardigheid en balans in relaties, waarbij rekening wordt gehouden met wat mensen van elkaar mogen verwachten.
  • Toepassing: In het onderwijs betekent dit dat leraren oog hebben voor wat een leerling nodig heeft, maar ook voor wat een leerling teruggeeft aan zijn omgeving.

8. Dragen en gedragen

  • Definitie: Het onderscheid tussen 'dragen en gedragen' verwijst naar wat een kind 'draagt' (lasten of verantwoordelijkheden) versus hoe het zich 'gedraagt' (uitingsvormen hiervan).
  • Toepassing: Door deze lens kunnen begeleiders beter begrijpen wat achter het gedrag van een kind schuilgaat.

9. Intergenerationele dynamieken

  • Definitie: Intergenerationele dynamieken betreft de invloed van patronen en loyaliteiten die van generatie op generatie worden doorgegeven.
  • Toepassing: Leerlingbegeleiding kan beter inspelen op gedragsproblemen door deze dynamieken te erkennen.

10. Overdracht en tegenoverdracht

  • Definitie: Overdracht verwijst naar emoties en patronen die de leerling op de begeleider projecteert; tegenoverdracht is de reactie van de begeleider daarop.
  • Toepassing: Bewustzijn hiervan helpt begeleiders om objectiever en empathischer te handelen.

Deze begrippen vormen samen de kern van de contextuele benadering en bieden een raamwerk om gedrag in de relatiecontext te analyseren en constructief te begeleiden.


Bronnen

  • Böszörményi-Nagy, I., & Krasner, B. R. (1986). Between give and take: A clinical guide to contextual therapy. New York: Brunner/Mazel.
  • Blaauwendraad, A. (2020). Ik ben niet jij... en jij bent niet ik: Contextuele leerlingbegeleiding in de praktijk. Utrecht: Uitgeverij CPS.
  • Mijland, I. (2018). Echte ogen zien alles: Over de kracht van leerlingbegeleiding. Amsterdam: Uitgeverij Pica.
  • Lacher, D., Stähli, A., & Lambert, M. J. (2021). Contextual therapy: Applications in family dynamics and systemic challenges. Family Process, 60(2), 352-368. 
  • Smeets, E., & Groenewoud, J. (2015). Loyaal aan het systeem: Contextuele therapie in onderwijs en opvoeding. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 54(3), 195-205.
  • Nagy, I. B., & Spark, G. M. (1984). Invisible loyalties: Reciprocity in intergenerational family therapy. New York: Routledge.
Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Dossiers

Uw onderwijskundige kennis blijft op peil door 3500+ artikelen.