Wat is het effect van vrij lezen in de les op het leerklimaat in de klas (op het mbo)?

Geplaatst op 18 januari 2019

Samenvatting

Vrij lezen heeft een positief effect op de taalvaardigheid van studenten. Of er ook (positieve) effecten zijn van vrij lezen op het leerklimaat, daarover is in de wetenschappelijke literatuur niets gevonden. Omgekeerd is wel gebleken dat interventies gericht op lezen het effectiefst zijn in een positief leerklimaat. Verder zijn andere effecten van vrij lezen gevonden, onder andere dat lezen een goede manier is om leerlingen of studenten te laten nadenken over beroepsethiek. En lezen van literaire fictie kan het empathisch vermogen en begrip van andermans leefwereld verhogen.

In een positief leerklimaat spelen drie basisbehoeften van motivatie een belangrijke rol: autonomie, sociale verbondenheid en competentie. Er is geen onderzoek bekend waarin werd onderzocht of vrij lezen deze aspecten van het leerklimaat in de klas bevordert, noch in het mbo, noch daarbuiten.

In literatuur uit de jaren ’70 en ’80 staat wel een zogenoemd quieting effect van vrij lezen in de klas beschreven (met name op de lagere school), een effect op rust en concentratie.

Er is overigens wel een omgekeerde relatie gevonden: het leren in een positief leerklimaat kan leiden tot betere resultaten bij lezen. Interventies gericht op lezen zijn het effectiefst binnen een positief leerklimaat. In een positief leerklimaat ondersteunt de docent/school studenten bij het selecteren van leesteksten die aansluiten bij hun behoefte en motivatie. Ook zorgt de docent/school voor een veilige leeromgeving waar de verschillen tussen studenten in leesgedrag gewaardeerd en gerespecteerd worden. En studenten worden ondersteund met feedback bij het lezen.

Taalvaardigheid

Vrij lezen heeft een positief effect op verschillende aspecten van taalvaardigheid. Vrij lezen verbetert bijvoorbeeld de vaardigheid in technisch en begrijpend lezen en het vergroot de woordenschat van studenten. Ook hangt vrij lezen samen met intellectuele vaardigheden en academisch succes.

Vrij lezen en vrijetijdslezen krijgen onvoldoende aandacht in het mbo en effecten op de andere vakken en vaardigheden worden onderschat. De focus in het taalonderwijs op het mbo is met de intrede van de verplichte taalexamens komen te liggen op het lezen van zakelijke teksten. Dat is immers wat er van studenten op het examen wordt gevraagd. Vrij lezen kan echter ook bijdragen aan deze ‘zakelijke’ taalvaardigheid. Doordat vrij lezen de algemene taalvaardigheid verhoogd, worden de beroepsgerichte literatuur en studieboeken toegankelijker en voor studenten beter te begrijpen.

Andere effecten van vrij lezen

Leesbevordering in het mbo heeft de laatste jaren veel aandacht gekregen, vanwege het positieve effect op taalvaardigheid. Over andere effecten van vrij lezen in het mbo is er niet veel informatie voorhanden. Wel zijn er verscheidende pilotonderzoeken in het mbo uitgevoerd. De pilots zijn gericht op het stimuleren van lezen van fictie onder mbo-studenten. Uit een pilot bij roc Friese Poort bleek dat het lezen over het vak of beroep bijdraagt aan een verhoogde interesse voor lezen in het algemeen. Ook blijkt uit dat leesvaardigheid om verschillende redenen van belang is voor het op gang brengen van het gesprek over burgerschapsvorming.

Het maakt wel uit wat studenten lezen. Er is een positieve relatie tussen vrij lezen (van fictie) en empathisch vermogen. Het lezen van literaire fictie beïnvloedt het begrip van de leefwereld van anderen positief. Dit wordt ook wel Theory of Mind genoemd, ofwel het menselijk vermogen om te begrijpen dat andere mensen iets kunnen geloven of wensen hebben, die verschillen van die van jezelf. Het is niet onderzocht of deze effecten van het lezen van literaire fictie ook voor mbo-studenten gelden.

Het is denkbaar dat bovenstaande effecten van vrij lezen bijdragen aan een positief leerklimaat, maar uiteraard moet onderzoek dat uitwijzen.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Annemarie Groot (ecbo) en Ingrid Christoffels (Kennismakelaar Kennisrotonde)
Vraagsteller: beleidsontwikkelaar
Geraadpleegde expert: Kees Broekhof (Sardes) voor literatuursuggesties.

Vraag

Wat is het effect van vrij lezen in de les op het leerklimaat in de klas (op het mbo)?

Kort antwoord

Uit tal van wetenschappelijke onderzoeken blijkt dat vrij lezen een positief effect heeft op de taalvaardigheid van studenten. De vraag is of er ook (positieve) effecten zijn van vrij lezen op het leerklimaat. Een direct antwoord op deze vraag is in de wetenschappelijke literatuur niet gevonden voor het mbo noch daarbuiten. Omgekeerd is wel gebleken dat interventies gericht op lezen het effectiefst zijn in een positief leerklimaat. Verder zijn in onderzoek andere effecten van vrij lezen gevonden, onder andere dat lezen een goede manier is om leerlingen of studenten te laten nadenken over beroepsethiek en dat het lezen van literaire fictie het empathisch vermogen en begrip van andermans leefwereld kan verhogen.

Toelichting antwoord

Het effect van vrij lezen effect op het leerklimaat in het mbo

In een positief leerklimaat spelen drie basisbehoeften van motivatie een belangrijke rol: autonomie, sociale verbondenheid en competentie (Versteijlen, Bakx en Ros, 2016; Ryan en Deci, 2000; zie ook KR, 2016 vraag 7)[1]. Er is geen onderzoek bekend waarin werd onderzocht of vrij lezen deze aspecten van het leerklimaat in de klas bevordert, nog in het mbo, nog daarbuiten.

Een mogelijk aanknopingspunt is literatuur uit de jaren ‘70 en ‘80, aangehaald door Krashen (2004). Hier wordt een zogenaamd quieting effect van vrij lezen in de klas beschreven (met name op de lagere school), waarbij een effect op rust en concentratie wordt genoemd. Zo rapporteert Oliver (1976) een vermindering van disciplinaire problemen bij een groep die tijd aan vrij lezen besteedde in vergelijking met een groep die tijd besteedde aan directe instructie.

Er is overigens wel een omgekeerde relatie gevonden: het leren in een positief leerklimaat kan leiden tot betere resultaten op het gebied van lezen. Van Steensel e.a. (2016) concludeerden op basis van hun review dat interventies gericht op lezen het effectiefst zijn binnen een positief leerklimaat. In een positief leerklimaat kan de docent/school studenten ondersteunen bij het selecteren van leesteksten die aansluiten bij de behoefte en motivatie van student, het zorgen voor een veilige leeromgeving waar de verschillen tussen studenten in leesgedrag gewaardeerd en gerespecteerd worden, en door het geven van feedback bij het lezen (Broekhof & Van Velzen, 2016).

Hieronder worden enkele andere effecten besproken van vrij lezen.

Effect van vrij lezen op taalvaardigheid

Er is wel wetenschappelijk onderzoek naar het effect van vrij lezen op verschillende aspecten van taalvaardigheid; hieruit blijkt een positieve relatie (o.a. Mol, 2010; Mol & Bus, 2011; Koeven, 2015). Vrij lezen verbetert bijvoorbeeld de vaardigheid in technisch en begrijpend lezen en het vergroot de woordenschat van studenten. Ook is er evidentie dat vrij lezen samenhangt met intellectuele vaardigheden en academisch succes (Mol & Bus, 2011).

In de VS blijkt dat het verschil in leesvaardigheid tussen studenten met armere en rijkere achtergrond grotendeels verklaard kan worden uit het gebrek aan leesmogelijkheden in de (relatief lange) zomerperiode, en dat dit verschil kan worden verminderd door kinderen toegang te geven tot boeken van hun eigen keuze (Allington & McGill-Franzen, 2017).

In een overzichtsrapport naar lezen op het mbo concluderen Broekhof en Van Velzen (2016) dat vrij lezen en vrijetijdslezen onvoldoende aandacht krijgen in het mbo en dat effecten op de andere vakken en vaardigheden worden onderschat. De focus in het taalonderwijs op het mbo is volgens hen met de intrede van de verplichte taalexamens komen te liggen op het lezen van zakelijke teksten; dat is immers wat er van studenten op het examen gevraagd wordt. Broekhof en Van Velzen stellen dat vrij lezen ook een bijdrage kan leveren aan deze ‘zakelijke’ taalvaardigheid die wordt geëxamineerd.

Doordat de algemene taalvaardigheid met vrij lezen verhoogd wordt, worden ook de beroepsgerichte literatuur en studieboeken toegankelijker en voor studenten beter te begrijpen.

Onderzoek naar andere effecten van vrij lezen

Wel zijn er verscheidende pilotonderzoeken in het mbo uitgevoerd (Alons & Moeken, 2017). De pilots zijn gericht op het stimuleren van lezen van fictie onder mbo-studenten. Uit een pilot bij roc Friese Poort bleek dat het lezen over het vak of beroep bijdraagt aan een verhoogde interesse voor lezen in het algemeen (van Velzen, Hanekamp, Verspiek, & Steehouder, 2014). Naast het vergroten van het leesplezier, zijn een aantal andere effecten van vrij lezen gevonden. Zo blijkt uit het promotieonderzoek van Eidhof (2016) naar burgerschapsvaardigheden dat leesvaardigheid om verschillende redenen van belang is voor het op gang brengen van het gesprek over burgerschapsvorming.

De literatuur laat zien dat het uitmaakt wat je leest: In de internationale literatuur wordt er een positieve relatie tussen vrij lezen (van fictie) en empathisch vermogen gerapporteerd (bijvoorbeeld Mar, Oatley, & Peterson, 2009). In Nederland laat onderzoek van Bal & Veltkamp (2013) met twee experimenten onder universitaire studenten, zien dat het lezen van literaire fictie en het ervaren van een hoge mate van betrokkenheid tijdens het lezen, het empathisch vermogen kan verhogen.

Daaraan gerelateerd is uit onderzoek gebleken dat het begrip van de leefwereld van anderen positief beïnvloed wordt door het lezen van literaire fictie. Dit wordt ook wel Theory of Mind genoemd, ofwel het menselijk vermogen om te kunnen begrijpen dat andere mensen iets kunnen geloven of wensen hebben, die kunnen verschillen van die van je jezelf (Black & Barnes, 2015; Kidd & Castano, 2013). Het is niet onderzocht of bovenstaande effecten van het lezen van literaire fictie ook voor mbo-studenten gelden.

Het is denkbaar dat bovenstaande effecten van vrij lezen zouden kunnen bijdragen aan een positief leerklimaat, maar uiteraard moet onderzoek dat uitwijzen.

Geraadpleegde bronnen

Allington, R. L., & McGill-Franzen, A. (2017). Summer reading loss is the basis of almost all the rich/poor reading gap. In R. Horowitz, & S. J. Samuels, Eds. The achievement gap in reading: Complex causes, persistent issues, possible solutions. (170-183). Routledge, New York.
https://www.researchgate.net/profile/Richard_Allington/publication/291644976_Summer_vacation_an_educational_setback/links/58b460fda6fdcc6f03fe6065/Summer-vacation- an-educational-setback.pdf
Alons, E. M. & Moeken, N. (2017). Nederlands in het mbo. De stand van zaken. Amsterdam: Stichting Lezen. Alons, E. M. & Moeken, N. (2017). Nederlands in het mbo. De stand van zaken. Amsterdam: Stichting Lezen. https://www.lezen.nl/sites/default/files/Nederlands%20in%20het%20mbo%202017.pdf
Bal, P.M. & Veltkamp, M. (2013). How Does Fiction Reading Influence Empathy? An Experimental Investigation on the Role of Emotional Transportation. PLoS ONE 8(1): e55341. doi:10.1371/journal.pone.0055341 http://journals.plos.org/plosone/article/file?id=10.1371/journal.pone.0055341&type=pri ntable
Black, J. E., & Barnes, J. L. (2015). The effects of reading material on social and non- social cognition. Poetics, 52, 32-43. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0304422X15000558
Broekhof, K. & Velzen, T. van (2016). Meer lezen, beter in taal – MBO: effecten van lezen op taalontwikkeling. Amsterdam: Stichting Lezen. http://bit.ly/2Gtnebh
Eidhof, B. (2016). Influencing youth citizenship. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam. http://dare.uva.nl/search?field1=dai;value1=400927837;docsPerPage=1;startDoc=5
Koeven, E. van (2015). Je vak moet je doen, niet lezen: vrij lezen in het entree- onderwijs. Zwolle/Amsterdam: Hogeschool Windesheim, Deltion College/Stichting Lezen
Krashen, S. D. (2004). The power of reading: Insights from the research: Insights from the research. ABC-CLIO.
Kennisrotonde (2016). Wat is er bekend over de didactische strategieën waarmee docenten de motivatie en leergierigheid bij mbo studenten positief kunnen beïnvloeden? (KR. 7). https://www.nro.nl/wp-content/uploads/2016/07/007-Antwoordformulier-Wat- is-er-bekend-over-de-didactische-strategieën-waarmee-docenten-de-motivatie-en- leergierigheid-bij-mbo-studenten-positief-kunnen-beïnvloeden.pdf
Kidd, D. C., & Castano, E. (2013). Reading literary fiction improves theory of mind. Science, 342(6156), 377-380. http://science.sciencemag.org/content/342/6156/377
Mar, R. A., Oatley, K., & Peterson, J. B. (2009). Exploring the link between reading fiction and empathy: Ruling out individual differences and examining outcomes. Communications, 34(4), 407-428. https://www.degruyter.com/view/j/comm.2009.34.issue- 4/comm.2009.025/comm.2009.025.xml
Mol, S.E. (2010). To Read or Not to Read. Leiden: Universiteit Leiden. Mol, S.E. (2010). To Read or Not to Read. Leiden: Universiteit Leiden. https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/16211/ToReadOrNotToRead_pro efschrift.pdf?sequence=2
Mol, S.E. & Bus, A.G. (2011), ‘Lezen loont een leven lang: de rol van vrijetijdslezen in de taal- en leesontwikkeling van kinderen en jongeren.’ Levende Talen Tijdschrift, 12/3, 3- 15.
Oliver, M. E. (1976). The effect of high intensity practice on reading achievement. Reading Improvement, 13(4), 226.
Ryan, R.M., & Deci, E.L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55, 68-78.
Van Steensel, R., Van der Sande, L., Bramer, W. & Arends, L. (2016). Effecten van leesmotivatie-interventies. Uitkomsten van een meta-analyse. Den Haag: nro.
http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&ved=0ahUKEwi OjtP5manbAhWOYlAKHWQOCG8QFggvMAE&url=http%3A%2F%2Fwww.kunstvanlezen.nl%2Ffiles.php%3Ffile_id%3D1768&usg=AOvVaw36VFi285ti0-nfySCzjMAJ
Velzen, T. van, Hanekamp, M., Verspiek, M. & Steehouder, P. (2014), Van leesclub tot boekenbattle. Den Bosch: CINOP.
Versteijlen, M., Bakx, A., & Ros, A. (2016). Creëren van een motiverende leeromgeving. ’s-Hertogenbosch: Expertisecentrum Beroepsonderwijs. http://www.canonberoepsonderwijs.nl/default.aspx?404; http://www.canonberoepsonder wijs.nl:80/Creeren-van-een-motiverende-leeromgeving