Draagt kunsteducatie bij aan sociaal-emotionele vaardigheden?

Geplaatst op 9 januari 2018

Samenvatting

Dans kan helpen het alfabet te leren en er is enig bewijs dat dansen bijdraagt aan de ontwikkeling van visueel-ruimtelijke vaardigheden. Er zijn geen effecten van danseducatie op sociaal-emotionele vaardigheden bekend. Hoe een school kunsteducatie vormgeeft, is van groot belang voor leereffecten op andere terreinen, zoals het vergroten van sociaal-emotionele vaardigheden. De inhoud van de kunstvakken is minder van belang. Integratie van kunstonderwijs leidt, met name op lange termijn, tot betere kennisverwerving. De stof kan namelijk worden herhaald, maar net op een andere manier. Bijvoorbeeld door informatie te verwerken via tekenen of door historische gebeurtenissen na te spelen. Daardoor beklijft het beter.

Er is weinig bewijs voor een causale relatie tussen kunsteducatie en leerprestaties, zo blijkt uit een reviewstudie. Danseducatie heeft geen effect op de cognitieve en non-cognitieve vaardigheden van leerlingen. Alleen een instrument bespelen heeft effect op cognitieve vaardigheden in de voorschoolse periode en het primair onderwijs.

Leereffecten

Ondanks het gebrek aan bewijs voor leereffecten van cultuuronderwijs, is er een duidelijk beeld over de competenties waar cultuuronderwijs aan bij kan dragen. In goed cultuuronderwijs zouden de te verwachten leereffecten van kunstonderwijs op drie gebieden liggen:

beheersing van een medium (materiaal en middelen, waaronder het lichaam en de stem)
cognitieve vaardigheden (waarnemen, verbeelden, conceptualiseren en analyseren)
ontwikkeling van het cultureel (zelf)bewustzijn

De relatie met effecten op andere leergebieden (transfer-effecten) hangt af van onderliggende cognitieve overeenkomsten tussen de betreffende kunstdiscipline en andere leergebieden. Kunstonderwijs kan leerlingen leren hun cultureel (zelf)bewustzijn te ontwikkelen. Het kan leerlingen leren te verbeelden en die verbeelding om te zetten in producten en performances. En het kan ze leren een medium (materiaal en instrumenten) te beheersen. Daarbij maken leerlingen zich verschillende cognitieve vaardigheden eigen, zoals waarnemen, verbeelden, conceptualiseren en analyseren. Deze komen ook in andere onderwijsvakken voor, bijvoorbeeld vormen van waarnemen, mondeling en schriftelijk taalgebruik en analytisch vermogen. Een goede beheersing van deze vier vaardigheden kan bijdragen aan de resultaten in andere onderwijsvakken.

Danseducatie

Dans kan als middel worden ingezet om het alfabet te leren, namelijk door met het lichaam letters te vormen. Dans wordt hierbij instrumenteel ingezet en het gaat waarschijnlijk minder om de artistieke waarde. Danstraining bevordert de visueel-ruimtelijke vaardigheden, maar hier is slechts licht bewijs voor.

Dans verschilt niet echt van andere vakken wanneer het gaat om motivatie en factoren die hieraan bijdragen. Om in een ‘flow’ te komen, is het belangrijk dat de opdracht aansluit bij de vermogens van de leerling, dus voldoende uitdaging biedt, maar wel te bereiken is.

Er is geen hard empirisch bewijs voor transfer-effecten van danseducatie

Integratie van vakken

Integratie van kunstonderwijs houdt in dat verschillende kunstdisciplines geïntegreerd worden in het curriculum en samen met een ander vak als één onderdeel worden aangeboden. Met name leerlingen met leerachterstanden kunnen van dit onderwijs profiteren. Er zou een positieve invloed zijn op lezen en rekenen, sociale vaardigheden, passieve en actieve taal, en creatief denken.

De integratie van kunstonderwijs kan vooral op lange termijn tot betere kennisverwerving leiden. Via het kunstonderwijs kan de stof herhaald worden, maar net op een andere manier. Bijvoorbeeld door informatie te verwerken via tekenen of door historische gebeurtenissen na te spelen. Dit zorgt voor een geheugenspoor. Kunstonderwijs kan ook helpen informatie dieper te verwerken, waardoor deze beter beklijft (semantische elaboratie). Bijvoorbeeld: kinderen een eigen verhaal laten schrijven met de geleerde begrippen, ‘stel voor dat jij je in die historische situatie bevindt’.

Een sterke, effectieve integratie met kunst kan zorgen voor:

een grotere intrinsieke motivatie om te leren
echt begrip van de stof in plaats van het onthouden van feitjes
leren als uitdaging opvatten in plaats van als barrière
inspiratie om ook buiten de klas te zoeken naar mogelijkheden om te leren

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Sandra Beekhoven (kennismakelaar) en Karin Hoogeveen (expert Sardes)
Vraagsteller: docent voortgezet onderwijs

Vraag

Wat is de bijdrage van kunsteducatie, in het bijzonder dans, aan sociaal emotionele vaardigheden en leervaardigheden van leerlingen in het voortgezet onderwijs? En is deze bijdrage anders als er in vakoverstijgende projecten wordt gewerkt?

Kort antwoord

Dans kan worden ingezet om het alfabet te leren en er is enig bewijs dat dansen bijdraagt aan de ontwikkeling van visueel-ruimtelijke vaardigheden. Er zijn uit de wetenschappelijke literatuur geen effecten van danseducatie op sociaal-emotionele vaardigheden bekend. Wel wordt in de literatuur steeds opgemerkt dat de effecten van dans- en kunsteducatie moeilijk te onderzoeken zijn. De manier waarop kunsteducatie wordt vormgegeven binnen een school blijkt van groot belang voor leereffecten op andere terreinen, zoals het vergroten van sociaal-emotionele vaardigheden. De inhoud van de kunstvakken is minder van belang. Integratie van kunstonderwijs leidt, met name op lange termijn, tot betere kennisverwerving, omdat de stof herhaald kan worden, maar net op een andere manier, bijvoorbeeld door informatie te verwerken via tekenen of door historische gebeurtenissen na te spelen. Daardoor beklijft het beter.

Effecten van kunsteducatie in het algemeen en danseducatie in het bijzonder

Effecten van kunsteducatie

In een reviewstudie van Huat See & Kokotsaki (2015) werden 200 Engelstalige wetenschappelijke onderzoeken naar de cognitieve en niet-cognitieve effecten van kunsteducatie die tussen 1995–2015 verschenen, geanalyseerd. De studies beslaan een breed terrein: van de meer klassieke kunstdisciplines (beeldende kunst, muziek, dans, theater) tot aan hiphop en creatief schrijven. Het grootste deel van de onderzoeken ging over muziekonderwijs of over een combinatie van kunstvormen. Het meeste onderzoek is gedaan onder kinderen op de basisschool. Alle onderzoeken zijn kort beschreven in het rapport. De voornaamste conclusie is dat er weinig bewijs is voor een causale relatie tussen kunsteducatie en leerprestaties.

In een schema kan onderscheid worden gemaakt in:

Kunstactiviteiten die potentie hebben;
Kunstactiviteiten waarbij het bewijs zwak is en
Kunstactiviteiten waarbij geen effect is gevonden;

Danseducatie staat daarbij in de derde categorie. Dat wil zeggen dat er noch in de voorschoolse periode, noch in het primair en secundair onderwijs effecten gevonden zijn op de cognitieve en non-cognitieve vaardigheden van leerlingen. In de eerste categorie zien we dat alleen het bespelen van een instrument effect heeft op cognitieve vaardigheden in de voorschoolse periode en het primair onderwijs.

In 2013 heeft de OESO (Winner e.a., 2013) een veelomvattende en brede reviewstudie laten uitvoeren naar de effecten van kunsteducatie. Het blijkt al behoorlijk lastig om de opbrengsten van de kunstvakken op zich vast te stellen. De transfer-effecten, dus de effecten van de kunstvakken op andere kennisdomeinen en vaardigheden, zijn dus eveneens moeilijk te meten. Omdat de OESO geïnteresseerd was in een mogelijke bijdrage van de kunsten aan maatschappelijke en economische innovatie, is in de studie gekeken naar effecten op drie soorten vaardigheden. Dat zijn vaardigheden die nodig zijn voor innovatie:

1) ‘verbal, mathematical and spatial skills’;
2) ‘creativity; academic motivation’;
3) ‘social skills including self-confidence, empathy, perspective taking, emotion regulation’.

Uit de algemene conclusies van de review blijkt dat er weinig tot geen betrouwbaar empirisch onderzoek gedaan is naar het verband tussen kunsteducatie enerzijds en de door de OESO onderscheiden 21ste-eeuwse vaardigheden creativiteit, kritisch denken, doorzettingsvermogen, motivatie en zelfvertrouwen anderzijds. De manier waarop kunsteducatie wordt vormgegeven binnen een school blijkt van groter belang voor leereffecten op andere terreinen, zoals het vergroten van sociaal-emotionele vaardigheden, dan de inhoud van de kunstvakken.

Barend van Heusden (2012) beschrijft in een essay, ter gelegenheid van het éénjarig bestaan van het Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam, aan welke competenties gewerkt wordt bij cultuuronderwijs. In goed cultuuronderwijs liggen de te verwachten leereffecten van kunstonderwijs op drie gebieden:

Beheersing van een medium (materiaal en middelen, waaronder het lichaam en de stem).
Cognitieve vaardigheden (waarnemen, verbeelden, conceptualiseren en analyseren).
Ontwikkeling van het cultureel (zelf)bewustzijn.

De relatie met effecten op andere leergebieden (transfer-effecten) hangt af van onderliggende cognitieve overeenkomsten tussen de betreffende kunstdiscipline en andere leergebieden. Goed kunstonderwijs leert leerlingen hun cultureel (zelf)bewustzijn te ontwikkelen, het leert ze te verbeelden en die verbeelding om te zetten in producten en performances en het leert ze een medium (materiaal en instrumenten) te beheersen. Daarbij maken ze zich verschillende cognitieve vaardigheden (waarnemen, verbeelden, conceptualiseren en analyseren) eigen die ook buiten de kunsten, in andere onderwijsvakken voorkomen (vormen van waarnemen, mondeling en schriftelijk taalgebruik en analytisch vermogen). Een goede beheersing van de vier vaardigheden kan bijdragen aan de resultaten in andere onderwijsvakken. Hij bespreekt geen onderzoek dat deze veronderstellingen ondersteunt.

Effecten van danseducatie

Voor danseducatie zijn in de OESO-studie twee effecten gevonden. Het blijkt dat dans als middel ingezet kan worden om het alfabet te leren, namelijk door met het lichaam letters te vormen. Overigens worden in de studie bij het eerste effect kanttekeningen geplaatst. Het ging hier om een project dat uitdrukkelijk als doel had het leren van het alfabet en dans werd instrumenteel ingezet, waardoor men vraagtekens kan plaatsen bij de artistieke waarde ervan. Het is de vraag of professionele dansers deze vorm van danseducatie als dans erkennen. Interessanter is de bevinding dat danstraining de visueel-ruimtelijke vaardigheden bevordert, maar hier is slechts licht bewijs voor.

Susan Stinson verricht al jarenlang onderzoek naar danseducatie. Zij heeft in een cross-nationaal onderzoek gegevens van 700 kinderen en adolescenten verzameld en was benieuwd of er eenduidige conclusies te trekken zijn over de betekenis van dans. In een analyse van het onderdeel ‘werk’ heeft zij gekeken naar de motivatie om hard te werken en de eventuele remmende factoren (Bond & Stinson, 2017). Zij komt tot de conclusie dat dans niet echt verschilt van andere vakken wanneer het gaat om motivatie en factoren die bijdragen aan een hoge mate van motivatie. Om in een ‘flow’ te komen, is het belangrijk dat de opdracht aansluit bij de vermogens van de leerling, dat wil zeggen voldoende uitdaging biedt, maar wel te bereiken is. Er zijn verschillen tussen leerlingen die terug te voeren zijn op een gebrek aan interesse, angst om te falen enerzijds en de inhoud en uitdaging van de dansles zelf anderzijds.

In een artikel in werpt Stinson (Stinson, 2015) de vraag op wat de waarde van danseducatie is en waarom het een plaats in het curriculum zou moeten innemen. Zij bespreekt twee rapporten om deze vraag te beantwoorden, namelijk een van de National Dance Education Organization, een belangenorganisatie, en het rapport van de OESO (2013). Wat is de waarde van danseducatie? In beide rapporten wordt geconcludeerd dat er geen hard empirisch bewijs is voor transfer-effecten, maar dat de kunsten in het algemeen en dans in het bijzonder voldoende waarde in zichzelf hebben om opgenomen te worden in het kerncurriculum: ‘[…] the arts are an essential part of human heritage and of what makes us human, and it is difficult to imagine an education for better lives without arts-education’ (Winner e.a., 2013, p.15).

Er zijn veel scripties te vinden over (vermeende of gepercipieerde) effecten van danseducatie. Onderaan dit antwoord is een link opgenomen naar de databank waar scripties over dit onderwerp van de Master Kunsteducatie van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten te vinden zijn.

Integratie van vakken

Integratie van kunstonderwijs houdt in dat verschillende kunstdisciplines geïntegreerd worden in het curriculum en als één onderdeel worden aangeboden. Een voorbeeld hiervan is het maken van een Gesamtkunstwerk¹, zoals een cultuurprofielschool in Roermond doet met leerlingen.

De onderzoeksliteratuur hierover duidt erop dat met name leerlingen met leerachterstanden van dit onderwijs profiteren. Een onderzoeker die een meta-onderzoek deed, schrijft: “drama integration can cautiously be regarded as an evidence-based practice for increasing disadvantaged populations’ grades in reading and math, social skills, expressive/receptive language, and creative thinking.” (Robinson, 2013: 199-200). Rinne et al (2011) bieden verklaringen waarom integratie van kunstonderwijs met name op lange termijn tot betere kennisverwerving leidt.

Via het kunstonderwijs kan de stof herhaald worden, maar net op een andere manier, bijvoorbeeld door informatie te verwerken via tekenen of door historische gebeurtenissen na te spelen. Dit zorgt voor een geheugenspoor. Het kunstonderwijs kan ook ingezet worden om informatie dieper te verwerken, waardoor hij beter beklijft (semantische elaboratie). Bijvoorbeeld: kinderen een eigen verhaal laten schrijven met de geleerde begrippen, ‘stel voor dat jij je in die historische situatie bevindt’ (90).

In de reviewstudie van Huat See & Kokotsaki (2015) wordt geen sterk bewijs gevonden voor de veronderstelling dat integratie van kunstvakken meer effect oplevert dan het aanbieden van losse vakonderdelen. Oorzaak daarvoor is het ontbreken van betrouwbaar onderzoek op dit terrein.

Uit een kleinschalig onderzoek van DeMoss & Morris (2002) onder dertig leerlingen in de leeftijd 8-14 jaar komt naar voren dat een sterke, effectieve integratie met kunst zorgt voor:

een grotere intrinsieke motivatie om te leren;
echt begrip van de stof in plaats van het onthouden van feitjes ‘learning for understanding’);
leren als uitdaging opvatten in plaats van als barrière;
inspiratie om ook buiten de klas te zoeken naar mogelijkheden om te leren.

Het onderzoek vond plaats in Chicago op acht - zowel etnisch als sociaal-economisch diverse - scholen die al sinds 1992 met culturele partners werken aan de integratie van kunst in het curriculum. Leraren op deze scholen combineren kunst met alle andere vakken, in samenwerking met kunstdocenten. DeMoss en Morris wilden niet weten of kunst van invloed is op het leren van leerlingen, maar hoe kunst leerlingen zou kunnen helpen om te leren. Wanneer een leraar en kunstenaar samen, ieder vanuit de eigen expertise, de inhoud vormgeven, is er sprake van sterk kunst-geïntegreerd lesgeven. Bij sterke integratie blijft de integriteit van alle vakinhouden behouden en dat levert winst op andere terreinen op.

Geraadpleegde bronnen

Bond, K.E. & Stinson, S.W. (2007). “It’s work, work, work, work”: young people’s experiences of effort and engagement in dance. Research in Dance Education, 8(2), 155-183
DeMoss, K. & Morris, T. (2002). How arts integration supports student learning: Students shed light on the connections. Chicago, IL: Chicago Arts Partnerships in Education (CAPE).
Harland, J. & Hetland, L. (2008). Gewenste en bereikte leereffecten van kunsteducatie. Themanummer Cultuur+Educatie. Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland.
Heusden, B. van (2012). Wat leren we van cultuuronderwijs? Rotterdam: Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam.
Huat See, B. & Kokotsaki , D. (2015). Durham University Impact of arts education on the cognitive and non-cognitive outcomes of school-aged children. A review of evidence. Durham: Durham University.
Rinne, L., Gregory, E., Yarmolinskaya, J. & M. Hardiman (2011). ‘Why Arts Integration Improves Long-Term Retention of Content’. By: Mind, Brain & Education, 5 (2): 89-96.
Robinson, H. (2013). ‘Arts Integration and the Success of Disadvantaged Students: A Research Evaluation’. In: Arts Education Policy Review 144: 191-204.
Stinson, S. (2015) Searching for evidence: continuing issues in dance education research. Research in Dance Education, 16:1, 5-15.
Winner, E., Goldstein, Th.R. & Vincent-Lancrin, S. (2013). Art for art's sake? The impact of arts education. Centre for Educational Research and Innovation OESO.

Meer weten?

Databank met scripties over dit onderwerp van de Master Kunsteducatie van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten:

https://issuu.com/kunsteducatie_ahk/stacks/6dd7e2e890f54495848c0aa42ccfd1be

¹ Een gesamtkunstwerk is een ideaal samenspel van alle kunsten. Deze opvatting over het kunstwerk ontstond in de romantiek. wikipedia.org/wiki/Gesamtkunstwerk

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!